قم در دوره قاجاری
بدون ترديد، شهر قم، رشد فيزيکی و فرهنگی خود را در دوره اخير، مديون توجه سلاطين قاجاری به ويژه فتحلی شاه قاجار ( سلطنت از 1212 تا 1250) فرزندان و برخی از وزيران وی و سلاطين بعدی است.فتحعلی شاه در آغاز سلطنت خود نذر کرده بود تا يک صد هزار تومان زر در تجديد بنای آستانه معصومه صرف کند. (تربت پاکان، ج 1، ص 27) .

در اين دوره، ميرزای قمی (رحلت در 1232) در اين شهر زندگی می کرد که سخت مورد توجه شاه قاجار بوده و وی به دفعات به قصد زيارت اين شهر و ديدار با ميرزای قمی وارد اين شهر شده برای مدتی در آن جا می ماند. اين توجه در درجه نخست معطوف به تجديد بنای آستانه مبارکه معصومه (س) بود؛ به طوری که بنای فعلی آن به طور عمده، از دوره قاجاری است؛ چنان که کتيبه های موجود کاملا بر اين امر گواه است.

به لحاظ عمرانی، قم در دوره ناصری، تجربه جديدی را پشت سرگذاشت. افزون بر ايجاد يک رشته قنات جديد، بناهای تازهای نيز در اثر همت برخی از اربابان محلی و امرای دولتی، ساخته شد.

مقبره بسياری از اعضای سلطنتی خاندان قاجار در صحن عتيق يا کهنه آستانه معصومه است. معروف ترين آن ها مقبره فتحعلی شاه قاجار است که سنگ مرمر بسيار زيبايی بر آن نهاده شده و حجرهای مستقل و زيبا به آن اختصاص يافته که شمار زيادی از شاهزادگان قاجاری نيز در آن جا مدفونند. مقبره محمد شاه قاجار نيزدر صحن عتيق واقع شده است. هم چنين می توان به مقبره مَهْد عُلْيا مادر ناصرالدين شاه، فخرالدوله دختر ناصرالدين شاه، معتمدالدوله گرجی از چهره های سياسی برجسته دوره قاجار، و بسياری ديگر ياد کرد.(برای نمونه بنگريد: ستوده، کتابه ها، صص 49 ـ 51) مقبره ميرزا حسن خان مستوفی الممالک نيز يکی ازمقابر زيبای قاجاری در محدوده صحن کهنه آستانه معصومه است. (جهت اطلاع از فهرست قبورقاجاريه، بنگريد در: سفرنامه قم، احمد شبيری زنجانی چاپ شده در ميراث اسلامی ايران، دفتر نهم، صص 596 ـ600)

در عصر قاجاری، يک تحول جمعيتی تازه ای در قم روی داد که ترکيب قومی شهر را عوض کرد. طوايف متعددی به صورت کوچ های دسته جمعی، از سمت غرب، راهی قم و اطراف آن شده و با ورود تدريجی به داخل شهر، ترکيب جمعيتی آن را تغيير دادند، به طوری که ساکنان اصلی شهر، جز در بخش محلات بسيار قديمی شهر در فاصله حرم تا مسجد جامع، از ميان رفتند. طوايف مهمی که بدين ترتيب در قم اسکان يافتند، عبارتند از طوايف: بيگدلی، زَنْديه، سَعْدوند، گائينی، کَلْهُر، لَشَنی، کُرْزهبر، عبدالمَلِکی وخَلَج]در باره آنان بنگريد EI2 ذيل مورد و ترجمه آن در نامه قم، ش 14 (تابستان، 1380) نشريه اداره ارشاداسلامی قم.] شادْقُلی. (بنگريد: مدرسی طباطبايی، قم نامه، 79 ـ 84)

به دليل تلاش های علمی خاصی که در ثبت اطلاعات مربوط به شهر قم در دوره ناصری صورت گرفت وبه يمن تأليف آثاری چون تاريخ دارالايمان قم و جز آن، می توان شناخت دقيقی نسبت به وضعيت اين شهر دردوره ناصری به دست آورد (بنگريد: جان گرنی، تاريخ نگاری قم در دوره ناصری (چاپ در گنجينه شهاب، ج 2،صص 65 ـ 94)

قم در دوره پهلوی
در قم، سه حوزه قدرت جدای از هم در دوره پهلوی وجود داشته است: نخست حاکم شهر که نماينده دولت در شهر بوده. دوم توليت آستانه قم که موقوفات زيادی از املاک را در اختيار داشته و خود نيز صاحب املاک و ثروت فراوان و طبعا صاحب نفوذ قابل ملاحظه ای بوده؛ و سوم، رهبری دينی و روحانی که شمار زيادی از طلاب و ساير مردم از وی تبعيت می کرده اند. اين سه منبع قدرت، در دوره پهلوی در اين شهرفعال بوده اند.

در دوره پهلوی، قم نيز بسان ساير شهرها، وارد عرصه تجدد شد. نخستين بار همسر و دختران رضاشاه، در سال 1305 ش بدون حجاب به قم آمدند که سبب اعتراض يکی از روحانيون با نام شيخ محمدتقی بافقی (م 1365 ق) به آنان شد و روزهای بعد، رضاشاه به قم آمده فرد معترض را کتک زد. اين نخستين برخورد سياسی در شهر قم بر ضد حکومت پهلوی است که در سال بعد، با قيام آقا نورالله نجفی ـ از رهبران مشروطه اصفهان ـ (م 1306 ش) بر ضد دولت رضاخان ادامه می يابد و پس از آن با آغاز سختگيری های دولت، متوقف می گردد.

پيشرفت عمرانی در قم، در اين دوره با آرامی ادامه يافت. نخستين خيابانهای جديد شهر در سال 1307 ايجاد شد. پس از آن در سال 1316 ش راه آهن از مسير قم گذشت. از سال 1344 ش به بعد راه های ارتباطی بين شهری از يک سو به تهران و از سوی ديگر به سمت اراک، اصفهان و کاشان، توسعه يافت. اهميت شهر قم، به عنوان نقطه عبور از مسيرهای جنوبی به سمت تهران از اواخر دوره قاجار به اين سو، بيشتر آشکار می شود. فشار دولت برای پيشبرد اهداف تجددگرايانه خود در قم، با اعتراض حاج شيخ عبدالکريم حايری (م 1315 ش) روبرو می شود، اما دولت، بی توجه به آنان با قاطعيت در تعطيلی مدارس دينی، خلع لباس روحانيون و مبارزه با روضه خوانی و تلاش برای کشف حجاب از زنان ادامه می دهد و به اين ترتيب، خشم روحانيون را به صورت نهفته، بر می انگيزد.

در تمام دوره پهلوی ترکيب معماری آستانه حضرت معصومه در قم، تغييری نمی يابد جز آن که بخش مهمی از قبرستان سمت شمال شرقی آستانه، که در قرن های نخست هجری به قبرستان بابلان شهرت داشت، به جز آن چه که امروزه به نام قبرستان شيخان از آن برجای مانده، بخشی به صورت زمين مسطح و بخشی به صورت پارک در می آيد.

بخشی از توسعه عمرانی شهر، توسط توليت و نيز مراجع تقليد صورت می گرفت که از آن جمله تأسيس کتابخانه بزرگ شهر توسط يکی از مراجع تقليد با نام شهاب الدين مرعشی نجفی در سال 1353 ش بود. اين کتابخانه، در حال حاضر، بزرگ ترين مجموعه خطی را در ميان کتابخانه های ايران، در اختيار دارد.

قم از سال 1354 ش به بعد، هم زمان با ازدياد درآمدهای نفتی، تحرک تازه ای در زمينه های عمرانی و به دست آوردن نهادهای جديد پيدا می کند. (بنگريد: قاسمی نژاد (شهردار وقت قم، راهنمای قم، 1354؛ برای اطلاعات بيشتر در باره تحولات عمرانی و ورود مؤسسات جديد تمدنی به قم بنگريد: ابن الرضا، قم از نظر اجتماعی، اقتصادی).

ويژگی سياسی عمده اين شهر از ورود آن به صحنه سياست در اواخر سال 1339 ش و اوايل سال 1340 است. ورود امام خمينی (1282 ـ 1368 ش) به عرصه سياست، و روش انقلابی وی که همراهی شمار زيادی از روحانيون جوان را با خود داشت، سبب پديد آمدن فضای مبارزاتی تازهای در برابر رژيم پهلوی شد. خشونت های سياسی طی چهار سال ادامه داشت تا آن که رژيم با تبعيد ايشان به ترکيه و عراق، و با تکيه به روش های استبدادی، اوضاع را آرام کرد. اما پس از آن، همواره اين شهر، کانون اعتراض بر ضد رژيم بوده و با نشر کتاب و اعلاميه و اعزام روحانيون برای تبليغ در ايام محرم و رمضان به روستاها، درنشر انديشه های انقلابی می کوشيد. طی سال ها، شمار زيادی از علمای اين شهر دستگير و زندانی شدند. پس از درگيری طلاب با مأموران دولتی در خرداد 1354 و بسته شدن مدرسه فيضيه، نخستين جرقه انقلاب در 19 دی ماه 1356 در همين شهر زده شد و پس از آن، دامنه اش به شهرهای ديگر کشيده شد تا آن که در بهمن 1357 رژيم پهلوی سرنگون شده و دولت دينی که مرکزيت علمی آن در شهر قم بود، جايگزين آن شد.

به لحاظ فرهنگی، شهر قم پيش از انقلاب، چندين دبيرستان و تعدادی مدرسه ابتدايی و راهنمايی داشت. هم چنين يک مدرسه عالی وابسته به دانشگاه تهران، در اين شهر تأسيس شد. ساير مراکز فرهنگی شهرعبارت از مراکز علمی ـ دينی بودند. در اين مراکز افزون بر تعليم و تربيت، چندين نشريه نيز انتشار می يافت.

قم پس از انقلاب اسلامی
هم زمان با مرکزيت يافتن قم در سال های پس از انقلاب اسلامی، اين شهر، مورد توجه بيشتر دولت قرارگرفت. با افزايش شمار مهاجرت به قم، بر محدوده جغرافيايی شهر افزوده شد و چندين شهرک در اطراف آن با نام های شهر قائم، يزدان شهر، شهرک امام خمينی، و صفا شهر افزوده شده و از هر سوی، دامنه محلات آن توسعه يافت. به علاوه، تعداد زيادی مدرسه علميه و مراکز فرهنگی و کتابخانه طی دو دهه اخير در قم تأسيس شده که به نوبه خود شهر را توسعه داده است. جمعيت شهر قم در سال 1335 ش96499 نفر و در سال 1370 ش 681253 نفر بوده است. جمعيت شهر قم در پايان سال 1379 ش 825627 نفر است که در جمع در بخش ها و روستاهای اطراف قم نيز جمعيتی در حدود چهل هزار نفر زندگی می کنند.

مهاجرت های اخير در قم، در چهار بخش صورت گرفته است: تعدادی از آنان افرادی هستند که به قصد تحصيل به قم آمده و به مرور تبديل به ساکنان دايمی اين شهر شده اند. بخش ديگر، مربوط به مهاجران اعرابِ عراقی است که طی سال های جنگ از عراق رانده شده و به دلايلی در قم اسکان يافته و هم اکنون بازار ويژه خود را در گذرخان داشته و شمار فراوانی از آنان در شهرک يزدان شهر سکونت دارند.

بخش سوم مربوط به شمار فراوانی از مردم افغانستان می شود که طی بيست و دو سال گذشته در شهر قم سکونت گزيده اند.

چهارم مهاجرت روستاييان به ويژه ترک های نواحی همدان، زنجان، و آذربايجان شرقی که بيشترين بخش مهاجران را تشکيل داده و محله فقيرنشين و کوچکی را که پيش از انقلاب تحت عنوان نيروگاه ايجاد کرده بودند، تبديل به بخش بزرگی از شهر کنونی کرده اند. مهاجرين ياد شده، در محلات ديگر نيز سکونت دارند و به طور معمول به کارگری و احيانا فروشندگی اشتغال می ورزند.