اهميت زيارتی شهر قم، در درجه نخست مربوط به آستانه معصومه، فاطمه دختر موسی بن جعفر امام هفتم(عليهم السلام) شيعيان و سپس به دليل مزارهای متعدد علويان در اين شهر و نيز مسجد جمکران است که به ترتيب توضيحی در باره هر کدام خواهيم داشت. آن چه مسلم است اين که مجموعه اين عوامل و روايات متعددی که در فضيلت شهر قم و زيارت قبر فاطمه معصومه از امامان معصوم (عليهم السلام) نقل شده، اين شهر را به صورت دومين شهر مقدس ايران پس از شهر مشهد درآورده است. طبعا به دليل کم شدن ارتباط ايرانيان با عتبات عراق از يک سو، و دور بودن مشهد از نقاط مرکزی و جنوبی ايران، از دوره صفوی به اين سو، شهر قم اهميت بيشتری به دست آورده است.

فاطمه معصومه(عليها السلام)، در سال 201 که برادرشان هنوز در مرو بود، به قصد ديدار با ايشان به سمت ايران حرکت کرد. ايشان در نزديکی ساوه بيمار شده و پس از انتقال به قم و گذشت هفده روز از اقامت ايشان، رحلت کردند. محل اقامت ايشان، خانه يکی بزرگان طايفه اشعری با نام موسی بن خزرج بود که همان جا دفن شده و به تدريج بر مقبره ايشان سايبانی نصب شد. زينب نواده امام جواد (عليه السلام) که پس از سال 256 به قم آمد، قبه ای روی قبر ايشان بنا کرد تا آن که در سال 350 بنای تازهای به جای آن ساخته شد. به تدريج شمار زيادی ازسادات برجسته قم نيز در کنار قبر ايشان مدفون گشتند. ابوالفضل عراقی از وزرای برجسته روزگار طغرل بنای بزرگ تری روی قبر فاطمه معصومه (عليها السلام) ساخت (نقض، ص 219) و به گواهی عبدالجليل رازی درهمان منبع، در اين قرن، عده زيادی به زيارت قبر ايشان می رفتند. طی قرون بعد، تا روی کار آمدن صفويان، تعميراتی در بنای برپا شده بر قبر فاطمه معصومه(عليها السلام) صورت گرفت (تربت پاکان، ج 1، ص 20 ـ 21)اهميت زيارتی اين شهر در دوره صفويه رو به ازدياد نهاد و با شيعه شدن غالب مردم نواحی مرکزی ايران،مسافرت زاير اين شهر در دوره قاجاری و سپس پهلوی، هم چنان رو به ازدياد می بود. در حال حاضر نيز اهميت زيارتی شهر قم، در رتبه ای پس از مشهد قرار دارد.

صحن عتيق که حد فاصل مدرسه فيضيه و حرم قرار دارد، ابتدا توسط شاه اسماعيل صفوی و سپس توسط فرزندش طهماسب بنا شد. بعدها اين صحن در دوره قاجاری تجديد گرديد. هم چنين صحن بزرگی که به صحن اتابکی شهرت دارد، در شرق حرم، توسط ميرزاعلی اصغر خان اتابک بنا گرديد. در سمت غرب حرم، مسجد اعظم قرار دارد که قبلا از صحن عتيق راهی به آن وجود داشت و اخيرا از داخل حرم، ديوار ميان حرم و مسجد برداشته شده است. برجسته ترين کار فتحعلی شاه در آستانه معصومه(عليها السلام)، برداشتن گنبد پيشين و تبديل آن به گنبدی زرين است که سطح فوقانی آن از طلاست.

تأثير جنبه زيارتی شهر قم، آثاری را در اين شهر از خود برجای نهاده است. نخست آن که شماری ازساکنان شهر غير بومی هستند که به قصد سکونت در يک محيط مذهبی و مقدس به اين شهر آمده اند. به علاوه، تعداد زيادی هتل و مسافرخانه جهت اقامت مسافران دراين شهر ايجاد شده است.

در حال حاضر، در داخل حرم شمار زيادی از عالمان تازه گذشته دفن می شوند که خود به نوعی توجه بيشتر مردم را به آن معطوف می دارد. برخی مقبره های کوچکی که تنها در حد يک سنگ قبر در داخل حرم قرار دارند و زيارت می شوند، عبارتند از قبر شيخ عبدالکريم حايری، مرتضی مطهری، محمد حسين طباطبايی وعده ای ديگر که بيشتر از شخصيت های علمی ـ سياسی بوده اند که پس از انقلاب اسلامی درگذشته اند. مجموعه بنای حرم و بناهای وابسته به آن، در مساحت تقريبی 13527 متر مربع می باشد.

طی پنج سال گذشته، طرح جديدی برای توسعه اطراف حرم در حال اجراست که محدوده وسيعی ازبازارها و خانه های اطراف حرم را دربرگرفته، و در حال حاضر، در مرحله تخريب است. همچنين طرحی برای تعويض طلای گنبد نيز آغاز شده که بر اساس اعلام مديران آستانه برای آن نياز به 200 کيلو طلای 24 عيار است. از سال 1375 طرحی نيز برای تعويض ضريح روی مرقد حضرت معصومه آغاز شد که در سال1380 به پايان رسيد و در روز غدير (12 اسفند 80) نصب شد.

آستانه حضرت معصومه، که بخش زيادی از زمينه ای قم را به عنوان موقوفه در اختيار دارد، مجموعه ای گسترده است که در کنار آن مراکز ديگری مانند کتابخانه (با شمار زيادی نسخه خطی)، موزه، درمانگاه، مرکز پژوهشی فعالند. آستانه يک مجله ماهانه زاير و يک نشريه خبری با نام پيام آستانه دارد. به علاوه يک مدرسه بزرگ با نام مدرسه معصوميه، پس از انقلاب ساخته شده و به مديريت حوزه واگذار شده است.

پيوند مراسم سوگواری با بقاع متبرکه، امری است که در سراسر ايران و عراق وجود دارد. در ايام سوگواری دسته های عزادار، ازهر نقطه شهر قم به آستانه معصومه می آيند. طبعا به دليل قدمت تشيع شهر قم، وزيارتی بودن آن، و رفت و شد زايران شيعه از ساير نقاط، آيين های سوگواری در اين شهر به نقاط ديگر انتقال مييافته است. تعداد فراوانی تکيه و حسينيه در اين شهر برای عزاداری وجود دارد که در مقايسه باشهرهای ديگر، بيش از آن هاست. (بنگريد: عباسی، مهدی، تاريخ تکايا و عزاداری قم، فقيهی، علی اصغر تاريخ مذهبی قم که بخشی از آداب و رسوم عزاداری اين شهر را گزارش کرده است).

به جز آستانه معصومه، تعداد فراوانی امامزاده در گوشه و کنار شهر وجود دارد که شماری از زايران به ويژه شيعيان پاکستانی و هندی و ساکنان کشورهای حاشيه خليج فارس به زيارت آن ها نيز می روند. افزون براين ها، مسجد جمکران، از مراکزی است که رونق خاصی به جنبه زيارتی اين شهر داده و به دليل اهميت آن،لازم است تا در باره آن توضيح کوتاهی داشته باشيم.